In de periode oktober 2019 tot en met juli 2020 vond in opdracht van de Stuurgroep Duurzame Veiligheid 2030 de “Verkenning vernieuwend toezicht” (Safety Deal: SVO180017) plaats. Het onderwerp was het overheidstoezicht op Brzo-bedrijven in de (petro)chemie. Door de overheid en het bedrijfs­leven is in de afgelopen jaren een groot aantal initiatieven voortgebracht, gericht op verbetering van de veiligheids­prestaties. Brzo-toezicht is in dat kader een belangrijk aan­dachtspunt. Van Brzo-toezicht wordt verwacht dat het een bijdrage levert aan de prestaties op het gebied van interne veiligheid en omgevingsveiligheid. In de verkenning wordt besproken of het overheids­toezicht op Brzo-bedrijven aan die verwachting voldoet.

Uit de verkenning komt naar voren dat in andere toezichtdomeinen het overheidstoezicht in de afgelopen twee decennia flink is veranderd: van overwegend verticaal naar in toe­nemende mate horizontaal (Verticaal: onder­toezicht­staanden gedragen zich calculerend. Horizontaal: ondertoe­zichtstaanden zien het belang in van regelnaleving). Deze verandering heeft een goede reden. Ondanks alle verticale inspanningen, zoals: meer toe­zichthoudende partijen, meer inspecteurs, betere inspectiemethoden en ‘state-of-the-art’ inspectietechnieken (data-analyse, drones, etc.), blijven ondertoezichtstaanden overtredingen maken, groeit het wantrouwen tussen ondertoe­zicht­staanden en toezicht­houders en ontstaan steeds vaker onwrikbare patstellingen. Met grote zekerheid kan worden gesteld dat verticaal overheidstoezicht niet in alle gevallen tot gewenste resultaten leidt. Brzo-toezicht is een duidelijk voor­beeld van verticaal overheidstoezicht.

Voor een toename van het aantal ‘high performance’ organisaties op het gebied van interne en omgevingsveiligheid, en bedrijven die omgaan met gevaarlijke stoffen behoren deze categorie, is een fundamentele verandering van het toezichtbeleid nodig. Deze verandering moet gestalte krijgen aan de kant van zowel de bedrijven als de over­heid. Het huidige verticale beleid leidt niet tot (meer) pro-activiteit bij de midden­groep of de achterblijvers. Hier­door blijft de kopgroep klein en kan zij geen positieve stempel drukken op het heersende negatieve sentiment. Ook worden kop­lopers niet gestimuleerd in hun ambitie om te excelleren omdat er sprake is van weinig tot geen afstemming tussen de toezicht­strategieën van koplopers en hun toezicht­houders. De partijen werken elkaar eerder tegen, dan dat zij elkaar versterken.

Voor een verandering van het huidige toezichtbeleid, is een verandering nodig van het politieke en bestuurlijke klimaat in het domein van interne veiligheid en omgevingsveiligheid. Als gevolg van het huidige klimaat ligt het accent vooral op verticaal overheidstoezicht. Het initiatief om te komen tot verandering zal in eerste instantie moeten komen van het bedrijfsleven. Zij moet laten zien dat zelfregulering en zelfreiniging op een hoog niveau (zijn komen) staan. Het bedrijfsleven kan dat doen door het uitvoeren van pilots met horizontaal overheidstoezicht, die moeten leiden tot verdere professionalisering van het interne toezicht, vergroting van draagvlak bij de externe toe­zicht­houders en een gezamenlijke formulering van voorstellen voor beleidsverandering. Daar moet dan wel tegenover staan dat externe toezichthouders de pilots een kans van slagen geven door bedrijven de ruimte te bieden om te experimenteren, door met alle inspectiekolommen (Omgevingsdiensten, Nederlandse Arbeidsinspectie, Veiligheidsregio’s en Waterschappen) te participeren en door de resultaten van de pilots bestuurlijk en politiek te borgen.